Dinsdag 8 november gaan de Amerikanen naar de stembus. Ongeacht de uitslag kunnen we nu al spreken van historische verkiezingen. Kenmerkend voor deze verkiezingsstrijd zijn de ongekende emoties en extreme standpunten die de beide partijen etaleren. De Verenigde Staten blijken verworden tot een op het bot verdeeld land. Die verdeeldheid is trouwens niet beperkt tot de Verenigde Staten, maar is terug te zien in nagenoeg elk land van Europa. Kenmerkend voor de huidige politieke situatie is ook, dat grote groepen van de bevolking zich steeds feller afzetten tegen wat ze de elites noemen. Ze wijzen niet alleen de politieke elite af, maar ook bijvoorbeeld de economische elite.
Die intense afkeer komt niet uit de lucht vallen en is niet louter toe te schrijven aan de gevolgen van de financiële crisis, die in de westerse wereld voor heel veel slachtoffers zorgde. De aanzet ertoe is van veel eerdere datum en is af te lezen aan de geleidelijke ineenstorting van het politieke midden in de meeste westerse landen. Dat proces was al lang voor het begin van deze eeuw al volop zichtbaar, maar na de eeuwwisseling lijkt het proces in een versnelling te raken. Uit onderzoek blijkt trouwens, dat vooral de centrumlinkse partijen geraakt worden door weglopende kiezers. Het is vooral wat voorheen de arbeidende klasse genoemd werd die overloopt naar extremistischer partijen aan beide zijden van het politieke spectrum.
Er zijn talloze verklaringen voor wat in sommige gevallen de woede van de middelbare blanke man genoemd wordt. Waarom kiest hij voor steeds extremere partijen? Het onderzoek naar het waarom van de kiezerswoede is nog in volle gang en er zijn nog geen eenduidige verklaringen of hypotheses. Veel gehoorde verklaringen zijn het inmiddels bekende rijtje van inkomensongelijkheid, stagnerende inkomensontwikkeling, ongelijkheid, de wereldwijde financiële crisis, globalisering, immigratie met zijn economische en zeer zeker ook sociale gevolgen en tenslotte de groeiende economische en culturele kloof tussen wat het volk wordt genoemd en de elites in de politiek, het bedrijfsleven, de media, de universiteiten en de democratische instituties.
Het is vooralsnog onduidelijk welke factoren de kiezerswoede werkelijk verklaren. Wel is duidelijk dat verschillende aspecten van globalisering de kiezerswoede bevorderen. Internationale handel en immigratie hebben volgens veel boze kiezers een nadelig effect op hun inkomenspositie, maar ook op de publieke dienstverlening en de huizenmarkt. Daarnaast bestaat het gevoel dat massale immigratie de maatschappelijke cohesie aantast. Een aspect van globalisering is de snelle technologische ontwikkeling. Die ontwikkeling lijkt de negatieve gevolgen van de internationale handel en de migratiegolven nog te versterken. De vraag naar arbeid verplaatst zich naar andere landen, terwijl er eveneens banen verdwijnen door automatisering, robotisering en digitalisering. Technologie heeft ook nog eens tot gevolg, dat de hoogopgeleiden financieel profiteren, terwijl de doorsnee burger zijn inkomen op zijn best ziet stagneren. Uit onderzoek blijkt dat de snelle technologische ontwikkelingen ten koste gaan van de lager opgeleiden. Er worden of veel banen vernietigd of veel banen verplaatst. Er worden, zo lijkt het, ook minder nieuwe banen geschapen door de nieuwe technologieën dan in het verleden het geval was.
De woede lijkt daarmee een duidelijke basis te hebben. De vraag is natuurlijk wat overheden kunnen doen om deze woede te temperen. Op het eerste gezicht lijkt de oplossing voor de hand te liggen. Overheden moeten meer middelen vrijmaken om de inkomensongelijkheid te bestrijden en de groei aan te jagen. Het is kwestieus of dat de oplossing is. Er is in de afgelopen decennia veel wantrouwen gegroeid jegens de politieke elite en instituties. Het is dubieus of kwistig met geld gaan strooien dit wantrouwen wegneemt. Daar komt nog bij, dat veel westerse landen de mogelijkheden niet hebben om een fiscaal royaal beleid te gaan voeren. De schuldenlast is in veel gevallen nog veel te hoog.
Daarnaast zou het beleid van overheden, om de woede onder zijn burgers te verminderen, kunnen uitmonden in een beleid dat het huidige proces van voortschrijdende globalisering tot stilstand brengt of tenminste vertraagt. Internationale handel en immigratie heeft immers niet alleen voordelen, maar zeer zeker ook nadelen. Dat valt eenvoudig weg niet meer te ontkennen. Dat gegeven zou overheden ertoe moeten drijven kritischer te kijken naar het vrije verkeer van goederen, diensten en mensen. Een vertraging in dit proces zal waarschijnlijk uitmonden in een vertraging van de wereldwijde groei en productiviteitsontwikkeling. Het vrije verkeer maakt immers een grotere specialisatie mogelijk en een betere allocatie van mensen en middelen en dat betekent meer innovatie en dus productiviteitsgroei.
Een bijkomend effect van een geringere vrijheid voor handel en migratie is waarschijnlijk een opleving van inflatie. Dat zou centrale banken als muziek in de oren moeten klinken.
De-globalisering heeft uiteraard gevolgen voor bedrijven. De omzetontwikkeling zal waarschijnlijk lager komen te liggen, evenals de winstgroei. Die wordt niet alleen beperkt door een geringere omzetgroei, maar ook door druk op de marges. Het wordt voor bedrijven moeilijk om optimaal te profiteren van internationale arbeidsmarkten. Meer regulering in verschillende landen en regio’s maakt het voor bedrijven eveneens moeilijker om bepaalde economies of scale te bereiken. De problemen voor bedrijven kunnen nog groter worden als het sentiment zich tegen hen keert. Dan kan dat gevolgen hebben voor bijvoorbeeld het belastingklimaat.
In dit klimaat zullen aandelenkoersen onder druk komen, omdat de verwachtingen voor winsten en dividenden minder worden. Natuurlijk zal niet iedere sector even zwaar getroffen worden door nieuwe regelgeving en de-globalisering. Sectoren als financials, communicatie en technologie hebben baat bij internationale standaarden en afspraken. Zij kunnen slachtoffer worden van de woede van de westerse burger. Voor de farmaceuten zou het weleens goed kunnen uitpakken. Verschillende vormen van regelgeving in verschillende landen bieden mogelijkheden om met prijzen te differentiëren. Potentiële verliezers zijn bedrijven die nu al een groot deel van hun winst halen uit de Opkomende Markten. Dat proces zal in geval van de-globalisering moeizamer gaan verlopen. Een voorbeeld daarvan is Unilever, dat nu al meer dan de helft van zijn winst uit de Opkomende Markten haalt. Moet de belegger dan uit aandelen? Nee, ook al zullen aandelen de komende jaren minder renderen, dan nog zijn ze te verkiezen boven bijvoorbeeld obligaties of goud. Uit onderzoek van de Amerikaan Jeremy Siegel blijkt onomstotelijk dat aandelen op termijn altijd beter renderen dan welke andere vermogensklasse ook. Ook Siegel denkt dat het rendement op aandelen komende jaren lager gaat uitvallen dan zijn Siegel-constante van 6,7%.
De woede van de burger is een langdurig proces, dat begint met de verkruimeling van het politieke midden in de westerse landen. De woede heeft nu al beleidsmatige effecten in de vorm van bijvoorbeeld de Brexit. De beleidsmatige effecten kunnen op korte termijn sterker worden. Veel zal afhangen van de verkiezingsuitslag in landen als de VS, Frankrijk, Duitsland en Nederland. Hoe de uitslag eruit gaat zien, die woede zal niet op korte termijn minder worden maar eerder heftiger. Dat zal meer en meer terug te zien zijn op te onderscheiden beleidsterreinen. Internationale handelsverdragen als TTIP zullen voorlopig niet meer mogelijk zijn. Dat zal effecten hebben op de groei van de internationale handel. Die is trouwens toch al aan het vertragen sinds 2008. De grote internationale financiële crisis heeft de sluimerende antigevoelens alleen maar versterkt. De assertieve houding van de Europese Commissie inzake de belastingdeal van Ierland en Apple is daar een voorbeeld van en tegelijkertijd een signaal wat mogelijk nog gaat komen.
Gratis nieuwsbrief
ER Capital biedt wekelijks tips voor beleggers. Schrijf u nu vrijblijvend in op hun gratis nieuwsbrief.
Dit is een opinie van ER Capital en het mag niet worden opgevat als beleggingsadvies of uitnodiging om te gaan beleggen. In het verleden behaalde rendementen bieden geen garantie voor de toekomst. De redactie heeft geen positie in de genoemde effecten. Op dit artikel is onze disclaimer van toepassing.
