Ons kapitalistisch systeem staat voor een drievoudige uitdaging

Never waste a good crisis, zei Winston Churcill ooit. Hij bedoelde ermee dat bijzondere tijden de gelegenheid schiepen om bijzondere dingen tot stand te brengen die onder normale omstandigheden nooit mogelijk waren.

De wereld van 2020 wordt geteisterd door een pandemie die we in 100 jaar niet meer hebben meegemaakt. Die pandemie zal de wereld hoogst waarschijnlijk in een diepe crisis storten. Alsof dat allemaal nog niet genoeg is, hebben de langdurige Australische bosbranden de wereld duidelijk gemaakt dat we de komende jaren met diverse klimaatcrises te maken zullen krijgen.

Onze kapitalistische samenleving staat voor een drievoudige uitdaging. Op de korte termijn hebben we een gigantisch gezondheidsprobleem op te lossen en tegelijkertijd moeten we werken aan een herinrichting van economie en samenleving om zowel de economische crisis als de milieucrisis aan te pakken. De les van 2008 is, dat we het toen uiteindelijk helemaal verkeerd hebben gedaan. Beleidsmakers overstroomden toen de wereld met liquiditeiten zonder dat er over nagedacht was hoe dat iedereen ten goede zou kunnen komen. Het resultaat was, dat de financiële sector rijkelijk beloond werd voor haar slechte gedrag.

Het  coronacrisus legt onbarmhachtig de zwakke plekken in ons economisch systeem bloot. Werk is bijvoorbeeld een wel heel riskante ondermeming geworden voor grote groepen burgers. Dat is zeker het geval als ze in de zogeheten gig economie beland zijn. Ze zijn dan nagenoeg rechteloos en weerloos. Dat is weer mede te danken aan de afgekalfde macht van vakbonden. In deze dagen moeten juist deze groepen noodgedwongen zoveel mogelijk aan het werk blijven, want het is voorlopig onduidelijk of en in hoeverre ze een beroep op de overheid kunnen doen.

Bedrijven kunnen daarentegen wel een beroep doen op de overheid voor leningen en voorschotten. Dat gebeurt op een moment dat de private schuldenlast wereldwijd hoger is dan aan de vooravond van de crisis van 2008. Die hoge schuldenlast was een van de belangrijkste aanjagers van de crisis van toen.

Waar de private sector de afgelopen tien jaar zoveel mogelijk is ontzien, gold dat niet voor de publieke sector. Daar is in veel landen fors het mes gezet alsof de schuldenlast in die sector echt problematisch was. Van het resultaat van dat beleid mogen we nu dagelijks genieten. Juist die instellingen die noodzakelijk zijn voor het succesvol beteugelen van het coronavirus. Overal in de westerse landen zien we het zelfde beeld van een krakende gezondheidszorg.

Ons kapitalistisch systeem blijkt zichzelf met zijn bezuinigingsdrift in de eigen voet geschoten te hebben. Dat is trouwens niet een keer gebeurd, maar meerdere keren. Kijk eens naar het grote bedrijfsleven in veel kapitalistische landen. De corporates hebben de afgelopen decennia honderden miljarden teruggegeven aan aandeelhouders. Dat is ten koste gegaan van een robuuste balans, maar ook van R&D en een behoorlijke vergoeding voor werknemers. Veel bedrijven, zeker in de VS, staan er nu financieel nodeloos zwak voor. Heel veel gezinnen, ook in Nederland, hebben amper een financieel stootkussen om te gebruiken in deze moeilijke tijden.

Het goede nieuws is dat het coronavirus overheden de gelegenheid biedt orde op zaken te stellen. Er moet hulp en ondersteuning komen voor bedrijven. Maar het moet ditmaal wel gepaard gaan met de nodige voorwaarden. Het zou fijn zijn als zeker de grote bedrijven wat meer aandacht zouden besteden aan het welzijn van hun werknemers. De snelheid waarmee ze nu mensen ontslaan, doet nu al weer het ergste vrezen. Ook zou de eis op tafel gelegd moeten worden dat corporates na de crisis meer geld steken in waarde creatie dan in waarde-extractie in de vorm van terugkoop van eigen aandelen. Ook zouden ze verplicht moeten worden om meer in ‘houdbare groei’ te investeren.

Het coronavirus biedt ook de gelegenheid om een andere invulling te geven aan het begrip public-private partnerships. Zeker in de VS zijn die vaak parasitair van karakter. Nu moet voorkomen worden dat de inspanningen om een vaccin tegen het virus te ontwikkelingen farmaceuten de gelegenheid geven om extra winsten binnen te harken. Het mag niet opnieuw het geval zijn dat de belastingbetaler het onderzoek betaalt en dat de farmaceut uiteindelijk voor heel veel geld het nieuwe vaccin aan diezelfde belastingbetaler verkoopt.

Deze tijd vraagt om een overheid, zoals we die kenden in de eerste decennia na de oorlog. Een ondernemende overheid die een open oog heeft voor het nut van een goede R&D om de toekomst veilig te stellen. Het moet ook een overheid zijn, die het grote bedrijfsleven op de knieën weet te dwingen ten behoeve van het algemeen belang. Faalt de overheid, zoals in 2008, dan hobbelen we gewoon weer verder naar een nieuwe crisis met alle risico’s dat die nog ingrijpender zal zijn!

Cor Wijtvliet